Trong tiến trình đổi mới và phát triển bền vững, ngành giáo dục không chỉ cần những cải tiến về nội dung, phương pháp dạy học, mà còn phải đảm bảo được sự ổn định, minh bạch và hiệu quả của hệ thống thể chế quản lý. Chính vì thế, việc khẳng định vai trò của cơ quan quản lý nhà nước – đặc biệt là Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) – với tư cách “người gác cửa thể chế” là yêu cầu cấp thiết nhằm bảo đảm chất lượng, sự công bằng và định hướng phát triển đúng đắn cho toàn hệ thống giáo dục quốc dân.
‘Người gác cửa thể chế’ – hiểu đúng vai trò then chốt
Trong quản trị hiện đại, thuật ngữ “người gác cửa thể chế” (institutional gatekeeper) được dùng để chỉ các cơ quan có trách nhiệm:
- Thiết kế và bảo vệ hệ thống quy chuẩn, khung pháp lý, quy định điều hành một lĩnh vực cụ thể
- Ngăn ngừa sai lệch, trục lợi hoặc lạm quyền làm méo mó mục tiêu chung
- Đảm bảo tính thống nhất – minh bạch – nhất quán trong toàn bộ hệ thống quản trị
Áp dụng vào ngành giáo dục, Bộ GD&ĐT không chỉ là đơn vị xây dựng chính sách, mà còn đóng vai trò:
- Định hình chiến lược phát triển giáo dục ở cấp quốc gia
- Ban hành, điều chỉnh các thể chế liên quan đến chương trình học, thi cử, tuyển sinh, chuẩn chất lượng
- Giám sát và kiểm soát tính tuân thủ của các địa phương, cơ sở giáo dục công lập – tư thục
Vì sao ngành Giáo dục cần một “người gác cửa” mạnh và rõ vai?
1. Tránh tình trạng “mạnh ai nấy làm”, dẫn đến bất bình đẳng
- Nếu không có một cơ quan giữ vai trò giám sát, mỗi địa phương, mỗi trường có thể tùy tiện điều chỉnh chương trình, thi cử, tiêu chí đánh giá
- Điều này làm mất tính thống nhất trong chất lượng giáo dục, gây thiệt thòi cho học sinh ở vùng khó khăn
2. Hạn chế các sai lệch chính sách do tác động lợi ích cục bộ
- Một số nhóm lợi ích có thể thúc đẩy những thay đổi không phù hợp, như thương mại hóa giáo dục, tăng học phí vô lý, áp dụng chương trình thiếu kiểm định
- Bộ GD&ĐT cần giữ vai trò thẩm định cuối cùng, “gác cổng” để ngăn chặn nguy cơ sai lệch mục tiêu công bằng giáo dục
3. Tăng cường niềm tin xã hội vào hệ thống giáo dục
- Khi thể chế được xây dựng và thực thi đồng bộ, minh bạch, xã hội sẽ yên tâm hơn trong việc gửi gắm con em, đầu tư cho giáo dục
- Vai trò “gác cửa” giúp tạo dựng khuôn khổ phát triển an toàn, ổn định và lâu dài
Những hành động cụ thể để khẳng định vai trò ‘gác cửa’ của Bộ GD&ĐT
1. Nâng cao chất lượng ban hành chính sách, văn bản quy phạm
- Các quy định mới phải dựa trên thực tiễn, có tham vấn chuyên gia và phản biện xã hội
- Tăng cường ứng dụng công nghệ để theo dõi hiệu lực, tính khả thi của văn bản pháp luật giáo dục
2. Giám sát chặt việc thực hiện ở địa phương và cơ sở giáo dục
- Tăng cường thanh tra, kiểm tra định kỳ, nhất là với các lĩnh vực dễ phát sinh tiêu cực như: tuyển sinh, dạy thêm – học thêm, thi cử
- Kịp thời phát hiện và xử lý nghiêm các sai phạm, bảo vệ môi trường giáo dục minh bạch và công bằng
3. Chủ động điều phối và dẫn dắt cải cách thể chế
- Bộ GD&ĐT cần đóng vai trò trung tâm trong các cải cách như: phân quyền quản lý, xã hội hóa giáo dục, chuyển đổi số, tự chủ đại học…
- Khẳng định trách nhiệm giải trình trước nhân dân, đồng thời trao quyền có kiểm soát cho các đơn vị trực thuộc và địa phương
Kết luận
Trong giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ của hệ thống giáo dục Việt Nam, vai trò “người gác cửa thể chế” của Bộ Giáo dục và Đào tạo càng trở nên quan trọng và không thể thay thế. Không chỉ là người ban hành luật chơi, cơ quan này cần trở thành người bảo vệ nguyên tắc – người bảo chứng niềm tin – người định hướng phát triển cho toàn bộ hệ thống.
Một hệ thống giáo dục mạnh không chỉ dựa trên chương trình tốt hay thầy cô giỏi, mà còn cần một thể chế vững chắc – nơi mỗi chính sách đều được gác cổng bằng lương tri, trí tuệ và trách nhiệm.
