Trong bất kỳ hệ thống giáo dục nào, bên cạnh việc đầu tư vào chương trình, đội ngũ giáo viên hay cơ sở vật chất, yếu tố nền tảng quan trọng không thể thiếu chính là thể chế – tức hệ thống quy định, chính sách và quy chuẩn vận hành. Người giữ vai trò “gác cửa thể chế” không chỉ là nhà quản lý hành chính, mà còn là người bảo đảm cho sự phát triển bền vững, công bằng và minh bạch của toàn ngành. Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục hiện nay, việc khẳng định và phát huy vai trò này càng trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.
Vì sao thể chế đóng vai trò sống còn trong phát triển giáo dục?
Thể chế giáo dục là “xương sống” quy định cách thức vận hành của toàn hệ thống: từ quyền – trách nhiệm của người học, giáo viên, cán bộ quản lý; đến các chuẩn đầu ra, hệ thống đánh giá, cơ chế tài chính và chính sách phát triển nguồn lực.
Một thể chế mạnh, minh bạch và phù hợp với thực tiễn sẽ:
- Tạo môi trường pháp lý ổn định, giúp các trường chủ động đổi mới và phát triển
- Hạn chế tình trạng chồng chéo chính sách, khó thực thi gây lãng phí nguồn lực
- Bảo đảm quyền lợi của người học, đặc biệt là nhóm yếu thế
- Thúc đẩy tính tự chủ, đổi mới sáng tạo và cạnh tranh lành mạnh giữa các cơ sở giáo dục
Ngược lại, nếu thể chế yếu kém, lỗi thời hoặc thiếu tính đồng bộ, toàn bộ nỗ lực cải cách sẽ chỉ là “xây nhà trên cát”.
“Người gác cửa thể chế” là ai trong hệ sinh thái giáo dục?
“Người gác cửa thể chế” không phải là một cá nhân cụ thể, mà là vai trò do những người hoạt động trong lĩnh vực xây dựng, rà soát, giám sát và thực thi chính sách giáo dục đảm nhiệm. Trong thực tế, họ bao gồm:
- Cán bộ làm công tác pháp chế, thanh tra, kiểm tra tại các Sở, Phòng Giáo dục
- Nhà hoạch định chính sách tại các vụ, cục của Bộ Giáo dục và Đào tạo
- Chuyên gia nghiên cứu luật pháp, chính sách giáo dục tại các viện, trường
- Lãnh đạo nhà trường với vai trò tổ chức thực thi chính sách đúng luật, đúng mục tiêu
- Đại biểu dân cử, phóng viên chuyên trách giáo dục có khả năng phản biện và giám sát chính sách công
Vai trò “gác cửa” không chỉ là tuân thủ, mà còn là kiến tạo
Người giữ vai trò “gác cửa thể chế” không đơn thuần là “bảo vệ luật”, mà còn phải đảm nhiệm vai trò kiến tạo:
1. Rà soát và phản biện chính sách kịp thời
Trong quá trình ban hành và thực thi, chính sách giáo dục rất dễ xuất hiện các “điểm nghẽn” nếu không sát với thực tiễn. Người gác cửa cần kịp thời phát hiện, lên tiếng và kiến nghị sửa đổi những bất cập về pháp lý, quy trình hoặc tiêu chuẩn.
2. Bảo vệ nguyên tắc công bằng – minh bạch
Một chính sách giáo dục tốt cần bảo vệ quyền học tập bình đẳng cho mọi đối tượng, tránh sự phân biệt vùng miền, giới tính, thu nhập. Người gác cửa chính là tấm khiên giữ gìn nguyên tắc này.
3. Định hướng phát triển dài hạn
Các chính sách học phí, tự chủ đại học, giáo dục nghề nghiệp, kiểm định chất lượng… đều có ảnh hưởng dài hạn đến cấu trúc hệ thống giáo dục. Người gác cửa phải luôn giữ “tầm nhìn thể chế” đủ sâu để đề xuất giải pháp có tính bền vững, đồng bộ.
4. Kết nối giữa lý thuyết và thực tiễn
Chính sách nếu chỉ nằm trên giấy mà không sát với thực tế thì khó phát huy tác dụng. Người làm thể chế cần có khả năng lắng nghe từ cơ sở, từ giáo viên, từ học sinh… để bảo đảm tính thực tiễn của văn bản.
Cần gì để nâng cao vai trò “người gác cửa thể chế”?
Xây dựng đội ngũ chuyên trách pháp chế trong ngành Giáo dục
Nhiều địa phương và cơ sở giáo dục hiện vẫn chưa có bộ phận pháp chế đủ mạnh. Việc đầu tư nhân lực chuyên trách – được đào tạo bài bản cả về luật pháp lẫn nghiệp vụ giáo dục – là điều kiện tiên quyết.
Tăng cường cơ chế phản biện chính sách từ cơ sở
Giáo viên, hiệu trưởng, chuyên viên Sở – Phòng cần có kênh đóng góp ý kiến chính sách chính thức, được tôn trọng và ghi nhận. Phản biện không phải là phản đối, mà là thể hiện tinh thần trách nhiệm cao.
Ứng dụng chuyển đổi số vào kiểm soát thể chế
Các nền tảng quản lý số sẽ giúp giám sát quá trình thực thi chính sách dễ dàng hơn, phát hiện bất cập kịp thời và tăng tính minh bạch.
Bồi dưỡng năng lực tư duy thể chế cho cán bộ quản lý
Thể chế không chỉ là câu chuyện pháp luật, mà còn đòi hỏi tư duy hệ thống, khả năng nhìn xa và xử lý mâu thuẫn lợi ích. Lãnh đạo giáo dục các cấp cần được trang bị năng lực này trong chương trình đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu.
Kết luận: Từ “người tuân thủ” đến “người kiến tạo”
Một nền giáo dục phát triển không thể tách rời nền tảng thể chế vững chắc. Và để thể chế thực sự vận hành hiệu quả, công bằng và đổi mới, vai trò của những “người gác cửa” – những người vừa hiểu luật, hiểu thực tế, vừa dám lên tiếng và đề xuất – cần được khẳng định và trao quyền mạnh mẽ hơn. Họ chính là lực lượng âm thầm nhưng có sức ảnh hưởng lớn, bảo vệ giá trị cốt lõi của giáo dục: nhân văn – công bằng – phát triển bền vững.
